Τα καλοδιατηρημένα απομεινάρια της Αρχαίας Μεσσήνης
Αν και κάπως υποτιμημένη και συχνά παραγνωρισμένη, η Αρχαία Μεσσήνη στέκεται σε σύγκριση με πιο γνωστές τοποθεσίες όπως η Ολυμπία και η Επίδαυρος. Ιδρύθηκε ως η νέα πρωτεύουσα της Μεσσηνίας μετά την απελευθέρωσή της από τους Σπαρτιάτες, η πόλη σχεδιάστηκε προσεκτικά και ήταν εντυπωσιακή τόσο για τις αξιόλογες οχυρώσεις της όσο και για την κλίμακα και το μέγεθος των κτιρίων της. Σε αντίθεση με παρόμοιους οικισμούς, η Μεσσήνη δεν καταστράφηκε ούτε οικοδομήθηκε ποτέ και έτσι έχει διατηρηθεί καλά. Ο αρχαιολογικός χώρος είναι πολύ εκτεταμένος αν και εκτιμάται ότι μόνο το ένα τρίτο περίπου έχει ανασκαφεί μέχρι σήμερα.
Μυθολογία
Σύμφωνα με τον τοπικό μύθο, ο Δίας γεννήθηκε σε αυτή την τοποθεσία και ανατράφηκε από τις νύμφες Νέδα και Ιθώμη, η τελευταία από τις οποίες έδωσε το όνομά της στο τοπικό βουνό. Και τον 9ο και 8ο αιώνα π.Χ. η λατρεία του Δία Ιθωμάτα καθιερώθηκε στην κορυφή του όρους Ιθώμη. Το όνομα Μεσσήνη σχετίζεται με τη μυθική βασίλισσα Μεσσήνη, κόρη του βασιλιά Τριόπα. Ο Παυσανίας αναφέρει ότι κατά την ελληνιστική περίοδο ο Δίας Ιθωμάτας και η βασίλισσα Μεσσήνη εξακολουθούσαν να είναι οι δύο σημαντικότερες θεότητες στην περιοχή.
Ιστορία
Η αρχαία Μεσσήνη είναι η θέση μιας παλαιότερης πόλης, της Ιθώμης, η οποία είχε καταστραφεί από τους Σπαρτιάτες και εγκαταλείφθηκε κατά τη μακρά περίοδο της σπαρτιατικής υποταγής. Αφού ο Θηβαίος στρατηγός Επαμεινώνδας νίκησε τη Σπάρτη στη μάχη των Λεύκτρων (371 π.Χ.) έχτισε μια νέα πόλη πάνω στα ερείπια της Ιθώμης και την ονόμασε Μεσσήνη. Αυτή ήταν μία από τις τρεις νεόκτιστες οχυρωμένες πόλεις που προορίζονταν να κρατήσουν τη Σπάρτη υπό έλεγχο (οι άλλες ήταν η Μαντινεία και η Μεγαλόπολη).
Για πάνω από 300 χρόνια, οι Μεσσήνιοι ήταν βοηθοί κάτω από τη σπαρτιατική κυριαρχία ή είχαν φύγει για άλλα μέρη της Ελλάδας ή για τις υπερπόντιες ελληνικές αποικίες στη Βόρεια Αφρική και την Ιταλία. Ο Επαμεινώνδας κάλεσε τη διασπορά να επιστρέψει στη νέα πρωτεύουσα της Μεσσηνίας και η πόλη γρήγορα μεγάλωσε σε μέγεθος.
Ο ίδιος ο Επαμεινώνδας έπαιξε ενεργό ρόλο στο σχεδιασμό των οχυρώσεων που περιλάμβαναν 9,5 χιλιόμετρα σημαντικών τειχών, τα οποία μαζί με τη φυσική προστασία του όρους Ιθώμη περιέβαλαν πλήρως τον οικισμό. Η περιφραγμένη περιοχή έγινε σκόπιμα πολύ μεγάλη ώστε να περιλαμβάνει αρκετή γεωργική γη και πηγές για να μπορέσει να επιβιώσει σε πολιορκία επ' αόριστον.
Όσον αφορά την ίδια την πόλη, αυτή κατασκευάστηκε σύμφωνα με το "ιπποδάμειο" σύστημα πλέγματος (που πήρε το όνομά του από τον αρχιτέκτονα και πολεοδόμο του 5ου αιώνα, τον Ιππόδαμο). Οι δρόμοι διέρχονταν είτε από Βορρά-Νότο είτε από Ανατολή-Δύση και οι κατευθυντήριες αρχές ήταν η ισονομία και η "ισονομία" (ισότητα υπό τον νόμο). Αυτό σήμαινε ότι τα μεγέθη των σπιτιών ήταν ίσα σε μέγεθος, όπως και τα οικόπεδα. Η διάταξη ήταν τέτοια ώστε όλοι οι πολίτες να έχουν παρόμοια πρόσβαση στις δημόσιες εγκαταστάσεις.
Οι πολυάριθμες μνημειακές κατασκευές της Μεσσήνης και η κλίμακα και το μέγεθος της πόλης μαρτυρούν την πολιτική, θρησκευτική και οικονομική σημασία της. Οι ανασκαφές αποκάλυψαν μια αγορά, ένα μεγάλο θέατρο, ένα στάδιο στίβου (που αργότερα χρησιμοποιήθηκε ως ρωμαϊκή αρένα μονομάχων), διάφορα ιερά και ναούς, την πηγή της Αρσόης (μια σημαντική εγκατάσταση αποθήκευσης νερού), ένα μπουλευτήριο και φυσικά τα τείχη της πόλης που είχαν ύψος περίπου 8 μέτρα και εκτείνονταν σε μήκος πάνω από 9 χιλιόμετρα με περίπου 30 πύργους. Η Αρκαδική Πύλη (800 μέτρα από τον αρχαιολογικό χώρο) είναι καλά διατηρημένη και εξακολουθεί να λειτουργεί ως πύλη προς την Αρκαδία.
Κατά τη ρωμαϊκή περίοδο χτίστηκαν πολυτελείς επαύλεις και οι επιγραφές που βρέθηκαν σε αυτές ρίχνουν φως στα ιστορικά γεγονότα της ελληνιστικής και της ρωμαϊκής περιόδου.
Ανασκαφές
Οι ανασκαφές ξεκίνησαν το 1829 λίγο μετά την ανεξαρτητοποίηση της Ελλάδας το 1829 και διεξήχθησαν από τη γαλλική "Επιστημονική Επιτροπή της Αποστολής του Μοριά" υπό τη διεύθυνση του Guillaume-Abel Blouet. Μια πιο συστηματική ανασκαφή του χώρου έγινε από τον Θεμιστοκλή Σοφούλη το 1895 και έκτοτε αρκετοί άλλοι γνωστοί αρχαιολόγοι πραγματοποίησαν εργασίες, όπως ο Γεώργιος Οικονόμος (1909 και 1925), ο Αναστάσιος Ορλάνδος (1957). Από το 1986 οι ανασκαφές διεξάγονται υπό τον Πέτρο Θέμελη.
Τα ευρήματα από τις ανασκαφές βρίσκονται στο μικρό μουσείο κοντά στην είσοδο του χώρου καθώς και στο πολύ μεγαλύτερο "Αρχαιολογικό Μουσείο Μεσσήνης" στο κοντινό χωριό Μαυρομάτι.
Κείμενο και φωτογραφίες: Nigel Copage