Η Μονεμβασιά βρίσκεται σε ένα μικρό νησί μήκους μόλις 1500μ. και πλάτους όχι περισσότερο από 600μ. που συνδέεται με την ηπειρωτική χώρα με μια γέφυρα μήκους 200μ. Στην πραγματικότητα, το όνομά της προέρχεται από τις ελληνικές λέξεις "μονή" και "είσοδος" (mono & emvasia). Υπάρχουν δύο οχυρωμένοι οικισμοί στο βράχο (η πάνω πόλη και η κάτω πόλη) αν και κανένας από τους δύο δεν είναι ορατός από την ηπειρωτική χώρα.
Η στρατηγική του θέση στην ακτή της Λακωνίας προσέλκυε πάντοτε την προσοχή των επικρατουσών δυνάμεων, οι οποίες πολέμησαν επανειλημμένα γι' αυτόν. Έτσι, κατά καιρούς η Μονεμβασιά έχει βρεθεί υπό βυζαντινό, φραγκικό και ενετικό, οθωμανικό έλεγχο αλλάζοντας συχνά γρήγορα χέρια μεταξύ τους. Ωστόσο, γενικά υπήρξε σχετικά αυτόνομη και για μεγάλες περιόδους της παραχωρήθηκαν ειδικά προνόμια που της επέτρεψαν να διατηρήσει την πολιτιστική της ταυτότητα.
Ιστορία
Πριν από το 375 μ.Χ. η σημερινή Μονεμβασιά ήταν μια στενή χερσόνησος μέχρι που ένας ισχυρός σεισμός την απέκοψε από την ηπειρωτική χώρα. Ο Έλληνας γεωγράφος του δεύτερου αιώνα Παυσανίας την περιέγραψε ως "Άκρα Μινώα" (Μινωικό ακρωτήριο ή ακρωτήριο) και πιστεύεται ότι στην αρχαιότητα ήταν λιμάνι για τα πλοία που έπλεαν μεταξύ της ηπειρωτικής Ελλάδας και της Κρήτης ή των Κυκλάδων, οπότε βρισκόταν σε ένα σταυροδρόμι μεταξύ του μυκηναϊκού και του μινωικού πολιτισμού.
Το νησί κατοικήθηκε για πρώτη φορά από τους κατοίκους της Λακωνίας το 583 μ.Χ., οι οποίοι χρειάζονταν καταφύγιο από τους Σλάβους, τους Αβαρίτες και τους Γότθους εισβολείς της Πελοποννήσου. Ένα μεγάλο μεσαιωνικό φρούριο χτίστηκε στο οροπέδιο, όπου τα ερείπια πολλών κτιρίων και τειχών μπορούν ακόμα να παρατηρηθούν μαζί με αρκετές βυζαντινές εκκλησίες. Με την πάροδο του χρόνου, οι οικισμοί εξαπλώθηκαν πιο κάτω στο λόφο και πιο κοντά στη θάλασσα, καθώς η Μονεμβασιά εξελίχθηκε σε σημαντικό εμπορικό λιμάνι.
Υπό τη βυζαντινή κυριαρχία η πόλη έγινε σημαντικός εμπορικός κόμβος και θαλάσσιο λιμάνι. Ήταν ιδιαίτερα γνωστή για την εξαγωγή του κρασιού Malmsey (Malvasie ή Malvoisie), το οποίο εκτιμήθηκε ως αγαθό πολυτελείας. Εκτός από διοικητικό κέντρο για τα αυτοκρατορικά εδάφη στην Πελοπόννησο, η Μονεμβασιά ήταν συχνά βάση για στρατιωτικές επιχειρήσεις, όπως για παράδειγμα η επίθεση του βυζαντινού στόλου κατά των Αράβων.
Μέχρι τις αρχές του δέκατου αιώνα ο πληθυσμός αυξανόταν ραγδαία και αναπτύχθηκε η κάτω πόλη. Η έλλειψη χώρου σήμαινε ότι πολλά από τα σπίτια χτίστηκαν με θολωτές στέγες, αν και βρέθηκε χώρος για σχεδόν 40 εκκλησίες. Η Μονεμβασιά έπαιξε σημαντικό ρόλο κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου και αποτέλεσε το σπίτι πολλών βυζαντινών αυτοκρατόρων. Για παράδειγμα, το 1341 ο Ιωάννης Καντακουζηνός που ήταν γιος του κυβερνήτη στέφθηκε αυτοκράτορας του Βυζαντίου.
Στις αρχές του 13ου αιώνα, όταν οι Φράγκοι επιτέθηκαν στη βυζαντινή αυτοκρατορία, η Πελοπόννησος προέβαλε σθεναρή αντίσταση, και πουθενά αλλού περισσότερο από τη Μονεμβασιά, η οποία άντεξε μέχρι που τελικά καταλήφθηκε το 1249 από τον Γουλιέλμο Βιλλεαρδουίνο μετά από 3 χρόνια πολιορκίας. Δέκα χρόνια αργότερα ο Γουλιέλμος αιχμαλωτίστηκε και ο ίδιος και το 1261 συμφώνησε να παραδώσει τη Μονεμβασιά πίσω στους Βυζαντινούς ως μέρος των λύτρων του.
Όταν οι εισβολείς Τούρκοι κατέλαβαν την Πελοπόννησο τη δεκαετία του 1460, η Μονεμβασιά άντεξε και τέθηκε αρχικά υπό τον έλεγχο του Πάπα και αργότερα των Βενετών. Μόνο το 1540 οι Τούρκοι κατάφεραν τελικά να καταλάβουν την πόλη. Υπό την οθωμανική κυριαρχία η πόλη έπεσε σε σταδιακή παρακμή, αν και υπήρξε μια περίοδος αναγέννησης όταν οι Βενετοί ανέκτησαν τον έλεγχο μεταξύ 1690 και 1715.
Κατά τη διάρκεια του Πολέμου της Ανεξαρτησίας η Μονεμβασιά ήταν το πρώτο από τα τουρκικά φρούρια που απελευθερώθηκε όταν στις 23 Ιουλίου 1821 Έλληνες μαχητές εισήλθαν στην πόλη υπό την ηγεσία του Τζαννετάκη Γρηγοράκη, γεγονός που εξακολουθεί να τιμάται κάθε χρόνο.
Ωστόσο, μετά την ανεξαρτησία η Μονεμβασιά έπεσε σε παρακμή και ο πληθυσμός μειώθηκε. Δεν υπήρχε πλέον ανάγκη για ένα τέτοιο στρατιωτικό προπύργιο και όταν άνοιξε η Διώρυγα το 1893, νέες ναυτιλιακές διαδρομές σήμαιναν ότι το λιμάνι έγινε πολύ λιγότερο σημαντικό. Πολλοί από τον πληθυσμό εγκατέλειψαν τον βράχο και εγκαταστάθηκαν στη νέα πόλη της Γέφυρας στην ηπειρωτική χώρα. Στον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, όταν 4000 στρατιώτες της Νέας Ζηλανδίας εκκενώθηκαν δραματικά από τον βράχο, μόνο 80 οικογένειες ζούσαν ακόμη σε αυτόν.
Όμως τη δεκαετία του 1970 οι τουρίστες άρχισαν να ανακαλύπτουν τη Μονεμβασιά και τις επόμενες δεκαετίες πολλά από τα κτίριά της αναπαλαιώθηκαν προσεκτικά.
Κείμενο και φωτογραφίες: Nigel Copage